Αιτιοκρατία, Επιστήμη, Θεός και Τυχαιότητα (Μέρος 1ο )

Ο τίτλος από μόνος του συνιστά ένα παράδοξο.

Τέσσερις έννοιες που σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να συνισχύσουν. Έννοιες αντιδιαμετρικά αντίθετες: Αιτιοκρατία-Τυχαιότητα, Θεός-Επιστήμη, Τυχαιότητα-Θεός, Επιστήμη-Τυχαιότητα.  Έννοιες παρεξηγημένες, τιμημένες , υπερασπισμένες, κατακεραυνωμένες. Έννοιες ανθρώπινες. Έννοιες συμπαντικές.

Δέστε τη ζώνη σας. Το σημερινό άρθρο θα σας ταξιδέψει σε ένα Σύμπαν  πολύ μακρινό, που βρίσκεται εδώ δίπλα .Και στέκεται μπροστά σας αλλά εσείς βρίσκεστε πολύ μακριά για να το δείτε…

Κυρίες, Κύριοι, καλώς ήλθατε στο Παράδοξο.

(Κάπου εδώ οι μισοί από σας έχετε σταματήσει το διάβασμα κι έχετε ανοίξει νέα καρτέλα, ενώ  οι άλλοι μισοί σκέφτεστε «το ‘καψε ο Φυσικός» .

 Για τους πρώτους δεν μπορώ να κάνω κάτι-τους εύχομαι καλό βόλι . Για τους δεύτερους όμως κάτι θα κάνω: θα επιχειρήσω να τους αποδείξω πως η έννοια του «παράδοξου» ορισμένες φορές είναι η μοναδική που μπορεί να μας βοηθήσει να συνδυάσουμε τα Ανθρώπινα με τα Κοσμικά…)

Η Αιτιοκρατία (Ντετερμινισμός) υποστηρίζει την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική αιτιώδη και νομοτελειακή συνάφεια όλων των φαινομένων. Με απλά λόγια, αποδέχεται πως όλα γύρω μας συνδέονται με το δόγμα «αίτιο - αποτέλεσμα». Πρωταρχικός  και κύριος άξονας αυτού του μηχανισμού είναι ο χρόνος: Κάτι που έγινε αποτέλεσε την αιτία για κάτι άλλο που ακολούθησε χρονικά. Φυσικά, υπάρχουν πολλά είδη Ντετερμινισμού, όπως κοινωνικός ή Στατιστικός, στα οποία υπεισέρχονται και άλλα κριτήρια, αλλά πάντα η βάση μας είναι ο χρόνος.

Από την άλλη, η Αναιτιοκρατία (τυχαιότητα ή ιντετερμινισμός)  υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο: πως δεν οφείλει να υπάρχει πάντα σχέση μεταξύ του αιτίου και του αιτιατού και ότι ο Άνθρωπος είναι αυτός που έχει επινοήσει αυτή τη διασύνδεση των δυο.

Στη σύγχρονη Φυσική έχουμε (σχεδόν) καθολικά αποδεχθεί την ύπαρξη της τυχαιότητας στο Σύμπαν. Θεμέλιο για αυτή την άποψη αποτέλεσε η  Κβαντομηχανική, η οποία αποκάλυψε πως σε μικροσκοπικό (υποατομικό) επίπεδο δεν υπάρχει βέβαιη συνάφεια μεταξύ δυο διαδοχικών γεγονότων, αλλά αντιθέτως όλα ορίζονται με πιθανότητες. Για την ακρίβεια, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή τη θέση (x)  και την ταχύτητα (u) ενός ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα και ,μάλιστα, όσο μεγαλύτερη είναι η βεβαιότητα για τη θέση, τόσο μεγαλύτερη είναι η αβεβαιότητα  για την ταχύτητα ( Αρχή της Απροσδιοριστίας).

(Σας κούρασα ,το ξέρω. Δεν είναι σκοπός μου να κάνω εκτενή ανάλυση των όρων, αλλά μια στοιχειώδης επαφή μαζί τους θα βοηθήσει στη μετέπειτα συζήτηση.)

Γενιές και γενιές Επιστημόνων ,όμως, μεγάλωσαν, δημιούργησαν, σκέφτηκαν και έπραξαν με βάση την αρχή της Αιτιοκρατίας. Πολλά σπουδαία μυαλά, μεταξύ των οποίων ο μεγάλος Αϊνστάιν, αρνήθηκαν να πιστέψουν σε έναν τυχαίο, πιθανοκρατικό Κόσμο. Αξέχαστη θα μείνει στην Ιστορία η περίφημη φράση του:  «δεν μπορώ να πιστέψω πως  Θεός παίζει ζάρια», για να  απαντήσει πριν λίγα χρόνια ο Στίβεν Χώκινγκ πως «όχι μόνο παίζει ζάρια, αλλά δεν ξέρει και πού τα ρίχνει».

Η μετάβαση από το ένα δόγμα στο άλλο θα πρέπει να ήταν πραγματικά τρομακτική για τους τότε επιστήμονες. Εξίσου τρομακτική θα έπρεπε να είναι όμως και για τους κοινούς θνητούς. Για σκεφτείτε: Πόσοι από μας πραγματικά έχουμε συνειδητοποιήσει ότι όλα είναι τυχαία; Η  Επιστήμη το έχει αποδείξει. Ξεχάστε τις αμφιβολίες: ζούμε σε έναν πιθανοκρατικό κόσμο. Προσωπικά ανατριχιάζω κάθε φορά που το διανοούμαι.

Όμως, η ανθρώπινη φύση μας επιτρέπει να πάμε ένα βήμα παρακάτω απ’αυτή τη θεώρηση. Βλέπετε, εδώ δε μιλάμε μόνο για τον Κόσμο που δημιουργήθηκε από τις κοσμικές δυνάμεις, αλλά και για τον μικρόκοσμο το δικό μας. Έναν μικρόκοσμο που, αν και  αποτελεί μια μικρή κουκίδα στον πίνακα της Ζωής, είναι το κεντρικό σημείο αναφοράς για μας και τίθεται σε κίνηση μέσω των δικών μας πράξεων και της δικής μα νόησης.

Άρα: Πράγματι, μπορεί το Σύμπαν να είναι αναίτιο, αλλά το δικό μας μικρο-Σύμπαν, αυτό δηλαδή στο οποίο οι πράξεις των ανθρώπων έχουν πρακτικό αντίκρισμα , ορίζεται από απόλυτη Αιτιοκρατία ,καθώς όλες ανεξαιρέτως οι πράξεις μας υπακούουν στους νόμους της.

Κι εδώ ξεπετιέται (ως συνήθως) ο δύσπιστος αναγνώστης μας, ρωτώντας: «Ναι, αλλά αφού βρισκόμαστε σε συνεχή διαδραστικότητα  με το περιβάλλον μας, δεν θα έπρεπε να υπεισέρχονται και πιθανοκρατικοί παράγοντες στην ύπαρξή μας ; »

Και απαντώ: Φυσικά. Τους οποίους όμως τους αντιμετωπίζουμε με τον Αιτιοκρατικό τρόπο σκέψης μας, άρα αμέσως απαλείφονται απ’ την εξίσωση. Με απλά λόγια, τους φέρνουμε στον δικό μας τρόπο νόησης.

Ο κακόβουλος αναγνώστης μας όμως είναι και ιδιαίτερα επίμονος , οπότε επανέρχεται: «Ναι, αλλά αν πάμε σε υποατομικό επίπεδο, το οποίο άλλωστε αποτελεί τη βάση των ατόμων μας, των κυττάρων μας κ.ο.κ , πάλι θα συναντήσουμε την τυχαιότητα. Πώς λοιπόν υποστηρίζεις κύριε Σκληρο-πυρηνικέ ότι η ύπαρξή μας είναι Ντετερμινιστική ; »

Και του λέω:  Εμείς, ως όντα του μακρόκοσμου, δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τον πιθανοκρατικό χαρακτήρα της Ζωής. Είναι η φύση μας τέτοια, που μας ωθεί στο αίτιο και το αποτέλεσμα. Ακόμα και στο σώμα μας, πάντα υπάρχει αίτιο και αποτέλεσμα, δηλαδή ακόμα και η βιολογία μας υπακούει στον ντετερμινισμό: υπάρχει πάντα αιτία για καθετί που μας συμβαίνει (αρρώστια, γήρας, πείνα, δίψα, συναισθήματα  κλπ). Αν πάμε στο έσχατο κλασματικό ατομικό επίπεδο, τότε το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να σηκώσουμε τα χέρια ψηλά και να δεχθούμε την ίδια την πιθανοκρατία ως Αίτιο. Με άλλα λόγια, η ίδια η Πιθανοκρατία αποτελεί το βασικό, το πρωταρχικό Αίτιο για κάθε επόμενη στιγμή, για κάθε αποτέλεσμα στον μακρόκοσμό μας. Γιατί; Γιατί έτσι είναι αυτός δομημένος και έτσι τον αντιλαμβανόμαστε με τον εγκέφαλό μας. Αυτό δεν αλλάζει. 

Ας φέρω όμως ένα αντιπαράδειγμα:

 Έστω ότι είμαστε ηλεκτρόνια. Έχουμε έναν μικροσκοπικό ηλεκτρονιακό εγκέφαλο και βλέπουμε τον κόσμο μέσα από το μικροσκοπικό ηλεκτρονιακό μας πρίσμα. Όλα για μας είναι τυχαία. Όλα είναι πιθανοκρατικά. Τίποτα δεν είναι σίγουρο και τίποτα δεν έχει σχέση αιτίου-αποτελέσματος.Κάθε χρονική στιγμή, άρα και κάθε γεγονός, είναι από μόνη της μια πιθανότητα και δεν έχει καμία συνάφεια με την επόμενη ή την προηγούμενη.

Έστω λοιπόν τώρα εμείς  -το ηλεκτρόνιο- παρατηρούμε έναν άντρα να βάζει ένα πιστόλι στον κρόταφό του και να πατάει τη σκανδάλη. Αμέσως αναλύουμε τις πιθανότητες για το πού θα πάει η σφαίρα. Αλλά δεν ξέρουμε αν θα πεθάνει! Δεν μπορούμε να το πούμε αυτό! Για μας, ο άνθρωπος αυτός είναι  ημιζώντανος και ημιθανής ταυτόχρονα. Και ακόμα κι αν πεθάνει, δε θα είναι αποτέλεσμα της σφαίρας που τρύπησε τον εγκέφαλό του.  Δεν ξέρουμε γιατί πέθανε.  Απλά ξέραμε ότι πέθανε. Και απλά ξέραμε, ένα dt πριν πεθάνει ότι σχεδόν σίγουρα θα πεθάνει.  Είμαστε πολύ ηλίθια για το πριν και για το μετά, αλλά παντογνώστες της στιγμής. Δεν μπορούμε να συνδέσουμε τις στιγμές μεταξύ τους, δεν έχουμε ροή αποτελεσμάτων, αλλά είμαστε διάνοιες στο να αναλύουμε κάθε στιγμή.

Αυτό είναι τα ηλεκτρόνια. Αυτή είναι η τυχαιότητα. Και γι ‘αυτόν ακριβώς το λόγο δεν είμαστε όντα τυχαιότητας. Είμαστε αυστηρά Αιτιοκρατικά πλάσματα και το ίδιο ισχύει και για τον Κόσμο(Σύμπαν)  που μπορούμε να επηρεάσουμε.

( Το δεύτερο μέρος θα δημοσιευθεί σύντομα και θα κάνει λόγο για τη σχέση Τυχαιότητας-Θεού-Επιστήμης. Σε περίπτωση που πελαγώσετε,μην αισθανθείτε μειονεκτικά: κι εγώ πελάγωσα πάμπολλες φορές κατά τη διάρκεια της έρευνας αλλά και της συγγραφής του άρθρου. Είναι ένα θέμα βαθιά φιλοσοφικό και -είμαι σίγουρος- πως έχει πολλές και αλληλοαντικρουόμενες πλευρές. Εννοείται πως η γνώμη σας είναι ευπρόσδεκτη! )